İspanya "aşı insan" yaptığı yetimleri dünyaya dağıtarak pandemiyle nasıl savaşmıştı?

İspanya’nın kolonilerindeki çiçek hastalığıyla mücadele etmek için 19. yüzyılda yapılan çığır açıcı bir yolculuk, koronavirüs salgını nedeniyle toplumun hafızasına yeniden taşındı

Çiçek hastalığı Meksika'da Azteklerin nüfusunun büyük oranda yok olmasına yol açtı (AFP)

İspanya'nın koronavirüs salgınına karşı verdiği umutsuz savaş, çiçek hastalığıyla mücadele için düzenlenen tarihi kampanya ve aşıyı taşımada kullanılan bir grup yetimin kaderiyle ilgili anıları canlandırdı.

fazla oku

Bu bölüm, konuyla ilgili referans noktalarını içerir. (Related Nodes field)

19. yüzyıldaki çığır açıcı yolculuk, havaalanlarının ve bakım evlerinin dezenfekte edilmesi de dahil ülkenin koronavirüse verdiği yanıta destek olmak üzere silahlı kuvvetler göreve çağrılınca martta toplumun hafızasına yeniden taşındı. Harekata, İspanya'nın çiçek hastalığından harap olmuş kolonilerine yaptığı sefere öncülük eden doktor Francisco Javier de Balmis'in adına atıfla "Balmis Operasyonu" adı verildi.

İspanya'da Kovid-19 sebebiyle 30 binden fazla kişi yaşamını yitirdi; ülke şu anda virüsün ikinci dalgasıyla boğuşuyor ki bu başkentte kısmi bir tecride sebep oldu. Madrid'deki koronavirüs hastalarını tedavi edecek yeni bir ilkyardım hastanesi de olağanüstü çiçek hastalığı misyonuna selam gönderiyor: Adını yolculukta erkek çocuklarına bakan yetimhane rektörü Isabel Zendal'dan alıyor.

Çiçek hastalığının 18. yüzyıl sonunda Avrupa'da her yıl yüz binlerce can kaybına neden olduğu ve İspanya'nın kolonilerini kırıp geçirirken yerli halkları da önemli ölçüde yok ettiği düşünülüyor. İspanyollar ve diğer Avrupalı sömürgeciler genelde, dış görünüşü bozan ve çoğu zaman da ölümcül hastalığı yaymakla suçlanıyor.

Balmis 1803'te İspanya kolonilerindeki çiçek hastalığıyla savaşmak için ülkenin kuzeyindeki A Coruña limanından yola çıkan başarma arzusundaki sefere öncülük etti. Askeri doktorların yönettiği misyonun başarısı daha çok genç katılımcılara bağlıydı: Yaşları üçle 9 arasında değişen çoğu yetim 22 erkek çocuk, haftalarca süren deniz yolculuğunda vücutlarında canlı aşıyı taşıdı.

İlk önce Kanarya Adaları'nda durarak Porto Riko'ya ve Venezuela'ya gittiler. Yolculuk daha sonra Balmis'in Küba, Meksika ve Filipinler'e doğru hareket etmesi, Katalan doktor Josep Salvany'ninse aşıyı Kolombiya, Ekvador, Peru, Bolivya ve Şili'ye götürmesiyle gruplara ayrıldı.

İspanya'dan Porto Riko'ya yapılan yolculukta geminin sıkışık iç kısmında aşı bir çocuktan diğerine geçiriliyordu, yok olmasını önlemek için en güvenilir yöntem buydu. Bu, İngiliz bilim insanı Edward Jenner'ın aşıyı olanları çiçek hastalığına karşı bağışık hale getirdiğini keşfettiği bir doz sığır çiçek virüsünden oluşuyordu.

Kuzeydeki Galiçya bölgesinde bulunan Kraliyet Tıp ve Cerrahi Akademisi başkanı olan ve yetimlerden bazılarının hayatlarını araştıran José Carro Otero, aşılanmış çocuklardan ikisinde gelişen çıbanlardaki sıvının çocukların kollarına atılan çiziklerle her 10 günde başka iki çocuğa aktarıldığını anlattı. Yan etkileri bir doz çiçek hastalığı almaktan daha hafif olsa da yine de ateş ve mide bulantısı riski vardı.

Carro, "Çocuklar olmasaydı aşının aktarılması imkansız olurdu" dedi.

Yolculuğu yapmak için gereken süreye bağlı olarak zinciri sürdürmek için kaç çocuğun yeterli olacağını hesapladılar.

Sefer, dünyanın ilk kitlesel aşılama çabası olarak kabul ediliyor ve yolculuğun yakın zamanda yeniden hatırlanması, bazılarının yeteri kadar bilinmediğini düşündüğü bu tıbbi başarıya övgü niteliğinde.

İspanyol yazar Maria Solar, "Bu misyonun önemi aşıyı taşımış olmalarıyla sınırlı değil. Halka aşıların nasıl uygulanacağını öğrettiler ve bunu yapacak altyapıyı bıraktılar" dedi. "Los niños de la viruela" (Çiçek Hastalığı Çocukları) adlı romanı, Isabel Zendal'ın A Coruña'da bulunan, yolculuk için 13 erkek çocuğun seçildiği yetimhanesindeki çocukların hayatlarının güçlü bir tasviri.

Katılımcılar arasında belki de hakları en az teslim edilen, "aşı insan" olmuş yetimlerin rolüydü. O zamanın belgelerinde çocukların çoğu yalnızca ilk isimleriyle kaydedilmişti ve nihai kaderlerine dair çok az şey biliniyor. Fakat akademisyenler, yazarlar ve film yapımcıları hikayelerini gün yüzüne çıkarıyor.


Solar'ın kitabı, toplumsal dışlanmışlığın gündelik zorluklarıyla savaşırken yolculuğa çıkarılan yetimlerin deneyimlerine odaklanıyor. Solar, The Independent'a verdiği demeçte, "Aşıyı taşıyacak olan bu çocukların hayatlarının, yoksulluklarının ve hayallerinin anlaşılmasının, insanları yolculuğun kendisini anlatmaktan daha çok etkileyeceğini hissettim" dedi. 2017'de yayımlanan kitap birden fazla baskı yaptı ve bu yıl bir tiyatro oyununa uyarlandı. Zendal ve yetimlerin rolüne olan ilgi, Javier Moro'nun 2015'te çıkan "A flor de piel" (Tenin Çiçeğine) adlı epik romanıyla da desteklenmişti.

Yetimlere dair resmi bilgi yetersiz olsa da var olan ipuçları durumlarının trajikliğini doğruluyor. Bebekken terk edildikleri yetimhanelerden alınan kayıtlar, bazılarının not ya da kumaş parçalarıyla terk edildiğini gösteriyor; böylece aileleri geri döndüklerinde kimliklerini tespit edebiliyorlardı. Çoğunlukla başka bir boğazı doyuramayacak kadar fakir oldukları için çok azı çocuklarını geri almayı başardı. Sefere gönderilen çocukların ebeveynlerinin onları almak için geri dönüp oğullarının dünyanın öteki tarafına gönderildiğini öğrenip öğrenmediği bilinmiyor.

Solar, "Kamu kurumlarının baktığı o kadar çok terk edilmiş çocuk vardı ki onları almak kolaydı" dedi.

Bu bugün kesinlikle kabul edilemez olurdu. Ama insanlık tarihinin en çok dehşet yaratan hastalığıyla karşı karşıya olduğumuzu hayal etmeliyiz.

Solar, aşının işe yaradığının kanıtlandığını, bu yüzden bunun sadece bir deney olmadığını ve küçük çocukların bilimsel bir nedenle de seçildiğini, çünkü yetişkinleri etkileyen sayısız hastalığa daha az maruz kaldıklarının düşünüldüğünü ekledi.

Santiago de Compostela'dan 5 ve Madrid'den 4 çocuk A Coruña'dan gelenlere katıldı. Biri, yani Isabel Zendal'in kendi oğlu dışında hepsi yetimdi. Listeye eklenen 22 çocuktan 21'inin Latin Amerika'ya ulaştığı kayıtlara geçti. Kayıp çocuk yolculuk sırasında öldü mü yoksa İspanya'dan hiç ayrılamadı mı, bu belirsiz.

Balmis, Zendal ve Salvany, İspanyol kraliyetinin sponsor olduğu misyon için yıllarca çalıştı. Aşının canlı kalması için süreç boyunca daha fazla çocuk toplandı. Balmis 1806'da İspanya'ya döndü fakat Salvany 4 yıl sonra Bolivya'da öldü. Zendal, oğluyla birlikte Meksika'ya yerleşti.

Amerikalı tarihçi Michael M. Smith'e göre İspanya'dan gelen yetimler, 1804'te Meksika'da bırakıldı. Buradaki krallık valisi, onlara bakmak ve eğitim vermek için kraliyetten emir almıştı. Buna rağmen kendilerini yine bir yetimhanede kötü koşullar altında bulunca Balmis'in şikayet etmesine neden oldular. Smith'in takip ettiği izler 1809'da kayboluyor. Bu zamana kadar çocuklardan ikisi ölmüştü ama çoğu sivil yurttaşlarca evlat edinildi. Smith, "Kralın emirleri hiçbir zaman kesin bir şekilde yerine getirilmemişse de çocukların Meksika'daki kaderi, belki de İspanya'yı hiç terk etmeselerdi yaşayacakları kaderden daha iyiydi" sonucuna varıyor.

Senarist Alicia Luna, yetimlerin kaderini çevreleyen gizemin hikayelerinin toplumun ilgisini çektiğini söyledi. Luna, İspanya ulusal televizyonu için seferi konu alan 2016 yapımı "22 Angeles" (22 Melek) filminin senaryosunu yazdı. Almudena de Arteaga'nın romanından uyarlanan film, Zendal ve öksüzleri anlatının merkezine koyuyor.

Luna, "Hikayeleri Meksika'da sonlanıyor ve onlara dair daha fazlasını bilmiyoruz. Bu çocuklar yaşadı mı, öldü mü, yaşlandı mı? İzlerini takip edebilmek, onlara ne olduğunu görebilmek hoş olurdu" diye konuştu.

Bununla birlikte, bu çocukların cesareti yaşamaya devam ediyor. Solar'ın romanının çıkışını kutlamak için Santiago'daki şehir otelinin şık okuma salonuna 5 yetim anısına bir plaket asıldı. Cesaretlerinin ve lüks otelin kasvetli geçmişinin basit bir hatırlatıcısıydı bu: Bir zamanlar çocukların terk edildiği yetimhanenin binasıydı.

Santiago'dan gelen Solar, "Kitap gelip geçecek" dedi.

Ama ne olduğunu ve bu çocukların neler yaşadıklarını anmak için isimlerin ve yaşlarının yazılı olduğu plaket her zaman orada kalacak.

 

 

* Laura Mannering'in makalesinin tasarımdan kaynaklanan nedenlerle kısalttığımız başlığının tamamı şöyledir: İspanya, bir grup yetimi "aşı insan" olarak dünyanın dört bir yanına göndererek önceki bir pandemiyle nasıl savaştı?

independent.co.uk/independentpremium/world

Independent Türkçe için çeviren: Ata Türkoğlu

Bu makale kaynağından aslına sadık kalınarak çevrilmiştir. İfade edilen görüşler Independent Türkçe’nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.

© The Independent

DAHA FAZLA HABER OKU