Yaş sebze ve meyveler çöp oluyor

Prof. Dr. Mustafa Öztürk Independent Türkçe için yazdı

Fotoğraf: Twitter

Dünyada insanların tüketmesi için üretilen gıdaların neredeyse üçte birinin kaybedildiği, israf edildiği veya boşa harcandığı, yani çöp olduğu tahmin edilmektedir. 

Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü'nün (FAO) verilerine göre, dünyada üretilen 4,5 milyar ton gıdanın yaklaşık 1,3 milyar tonu atık ve kayıp olarak ziyan edilmektedir.

Dünyadaki gıda atık ve kaybın değerinin yaklaşık 1 trilyon dolar mertebesinde olduğu ve 3,3 milyar ton karbondioksit (CO2) salınımına neden olduğu hesaplanmıştır.

AB ülkelerinde yıllık yaklaşık 88 milyon ton yemek israf edilmekte ve bunun yıllık maliyeti 143 milyar euro olarak hesaplanmıştır. 

FAO verilerine göre, dünyada 2017 yılında üretilen yaş sebze ve meyve miktarı 1.959.933.767 tondur.  


Dünyada 795 milyon insanın yeterli beslenmeden mahrum olduğu tahmin edilmektedir.

Küresel gıda talebinin artmasının 2050 yılına kadar yüzde 70 oranında artacağı tahmin edilmektedir.

Besin tedarik zincirini sürdürülebilir kılmak, dünyanın artan nüfusunu beslemek, çevresel etkileri azaltmak, besin tedarik zincirinde besin kaybını ve israfını azaltmak için yeni stratejilerin geliştirilmesi önemli.

AB ülkelerinde yıllık bazda yaklaşık 180 kg/kişi/yıl gıdanın israf edildiği tahmin edilmektedir.

AB ülkelerinde kişi başına yılda 35,4 kg yaş sebze ve meyve atığı oluşmaktadır.

Bunun 14,2 kg önlenebilir atıktır (Şekil 1).
 

Şekil 1.jpg
Şekil 1. AB ülkelerinde oluşan yaş sebze ve meyve atık miktarı


2017 yılı TÜİK verilerine göre, Türkiye’de yaş meyve ve sebze üretimi 30.869.967 tondur. 

Türkiye’de yaş sebze ve meyve zincir sistemi; hasat, paketlenme, mahalli hale taşıma, Halde toptancıya pazarlama, şehirlerarası taşıma, Halde geçici depolama, marketlere, manavlara ve pazarlara satma, buralardan tüketiciye satış ve nihai tüketim şeklinde gerçekleşmektedir.  

Hasat, muhafaza, taşıma, pazarlama ve tüketim olmak üzere beş ana kademenin her birinde hatalı uygulama, ürüne bağlı olarak yüzde 25-40’lara kadar çıkan kayıplara neden olmakta veya çöpe dönüşmektedir.

Türkiye’de tarladan sofraya uzanan yolda yaşanan yaş sebze ve meyve kaybının bir haritası çıkarılmalı.

Tekniğe uygun yapılmayan yaş sebze ve sebze zincir sistemi ile, yılda yaklaşık 9-10 milyon ton yaş sebze-meyve atıkları, biyobozunur atıklar oluşmaktadır.

Yani çöp olmakta; çevre kirliliği oluşmaktadır.

Türkiye’de kişi başına yılda 125 kg/kişi/yıl yaş sebze ve meyve israf olmakta ve çöp depolama alanlarına gitmektedir.

Kısaca, yaş sebze ve meyve atıklarından dolayı oluşan, küresel ısınmaya neden olan sera gazı CO2 ve eşdeğeri salım miktarı yıllık 23-25,4 milyon tondur. 

AB ülkelerinde hanelerin ürettiği gıda atıklarının yaklaşık yüzde 50'sini yaş meyve ve sebze atıkları oluşturmaktadır.

Hanelerde yılda 17 milyar kg.dan fazla yaş meyve ve sebze israf ediliyor. 

9-10 milyon ton yaş sebze meyve atığı Türkiye’nin yıllık ihracatının yaklaşık 4 katına karşılık gelmektedir. 
 

Şekil 2.jpg
Şekil 2. Yaş sebze ve meyve atığı / Fotoğraf: Aksol Solucan Gübresi


Yaş sebze ve meyvelerin, tarladan sofraya iyi koşullarda ve kötü koşullarda tedariğini temel alan bir araştırmada kötü koşullarda tedarik edilen ürünün iyi koşulda tedarik edilene kıyasla 9 kat daha fazla atığa dönüştüğünü tespit edilmiştir.

AB ülkelerinde, tüketim aşamasında, 25 (en az 5-en fazla 44) kg/kişi/yıl meyve ve 53 (en az 10-en fazla 91) kg/kişi/yıl sebzenin (patates dahil) israf edildiği, atık olduğu, tahmin edilmektedir.

Tüketim aşamasında, İngiltere'de meyve için 8,8 kg/kişi/yıl ve sebzeler için 12,4 kg/kişi/yıl, Almanya'da meyve için 7,5 kg/kişi/yıl ve sebzeler için 11,7 kg/kişi/yıl ve Danimarka'da meyve için 9,1 kg/kişi/yıl ve sebzeler için 13,3 kg/kişi/yıl atık oluşmaktadır.

AB ülkelerinde yapılan bir çalışmada evlerde önlenebilir yaş sebze ve meyve atık miktarı (AW) ile önlenemez yaş sebze meyve miktarları UW) tespit edilmiştir (Şekil 3).
 

Şekil 3.jpg
Şekil 3. Hanelerde önlenebilir ve önlenemez yaş sebze ve meyve miktarları


Yapılan bir çalışmaya göre, her yıl AB ülkelerinde kişi başına 21,1 kg önlenemez atık (UW) ve 14,2 kg önlenebilir atık (AW) oluşmaktadır.

AB-28'deki haneler tarafından satın alınan taze meyve ve sebzelerin ortalama olarak yüzde 29'u (kişi başına 35,3 kg) israf edilmektedir; ki bunun yüzde 12'si (14,2 kg) önlenebilir atıktır.

Yaş sebze ve meyvenin nihai bedelinin ortalama 1 dolar olduğu kabul edilirse yanlış yaş sebze ve meyve zincir sisteminin Türkiye ekonomisine maliyeti 2015 yılı verilerine göre yılda yaklaşık 9-10 milyar dolar çöp olmaktadır.

 
Yaş sebze ve meyve kayıp ve israf miktarları tek başlarına dikkate alınmaları gereken kriterler olmayıp, üretilmeleri sırasında kullanılan kaynakların eş zamanlı olarak kayıplarına neden olmaktadır. Bunlar;

  1. Su,
  2. Toprak alanı,
  3. Toprak kalitesi,
  4. İşçilik,
  5. Depolama,
  6. Dağıtım,
  7. Enerji, gübre, tarımsal ilaç vb,
  8. Sera gazı salımı ve iklim değişikliği,
  9. Ekonomi,

Bu nedenle, geleceğimiz açısından konuya sadece rakam olarak değil, çok daha farklı açılardan da yaklaşılmalı; kayıp ve israfın azaltılmasına yönelik her türlü önlem gündeme alınmalıdır.

Kısaca, üretici kazanamıyor, tüketici pahalıya alıyor, yaş sebze ve meyve doğru yönetilmediği için çöp oluyor.

Hava, su ve toprak kirletiliyor. Türkiye’de yılda 34 milyon çöp oluşuyor.

Bu çöpler, yüzde 40-60 oranında biyobozunur atık içermektedir.

Bunların da yaklaşık yüzde 50-60 yaş sebze ve meyve atığıdır.

En az 9-10 milyon tonluk yaş sebze ve meyve atığının veya çöpün nasıl oluştuğu ve nasıl önleneceği araştırılmalı, üretimden tüketime zincirin bütün halkalarının iyileştirilmesi için en iyi teknik uygulamalar dikkate alınarak çalışmalar yapılmalıdır.

Üretimden depolama, taşıma ve tüketime kadar yurt dışı en iyi teknik uygulamalar tespit edilmeli, Türkiye’nin mevcut durumu analiz edilmeli, sorunlar tüm taraflarla masaya yatırılmalı ve ülkemize özel kalıcı çözüm yolları geliştirilmelidir. 

Yaş sebze ve meyve soğukta sergilenmezse yüzde 13’lük, soğuk zincirde taşınmazsa yüzde 9,5’lik ve uygun ambalaja konulmazsa yüzde 9’luk bir kayıp, yani çöp oluşuyor.

Gıda atıklarının azaltılması, gıda arzı ve gıda talebi arasındaki boşluğu kapatmak için potansiyel bir strateji oluşturulmalıdır.

Gıda atıklarını azaltma döngüsel ekonomi eylem planında öncelikli bir alan olarak görülmelidir.

Boşa harcanan gıda miktarlarının belirlenmesi, etkili önleme ve azaltma stratejilerinin geliştirilmesinde esastır ve önleme kampanyalarının zaman içindeki etkinliğini doğrulamak için kullanılabilir.

Hedef, hasattan tüketime biyobozulur atık oranını yüzde 5-10’e indirmek olmalı. Hasat sistemi, ara depolama sistemi, taşıma sistemi ve hal sistemi tekniğine uygun yapılmalı/olmalıdır.

Satış yerlerinde raf ömrü dolmadan yaş sebze ve meyveler, müşteri ile internet üzerinden paylaşılmalı, fiyatlarında indirime gidilmeli, tüketimi sağlanmalı ve atık oluşması minimize edilmelidir. 

Yani hem üretici, hemde tüketici olmak üzere herkes kazanmalı ve çöp depolama alanına biyobozunur atık gitmemeli.

Böylece, yaş sebze ve meyve zincir sisteminde Sıfır Atık projesi esasları uygulanabilir.

İklim değişikliği ve aşırı hava koşulları etkisi yoğunlaştıkça, yaş sebze ve meyve hasatından kaynaklanan atıkların azaltılması daha önemli hale gelecektir.

İtalya ve Almanya'daki araştırmalar, kendi yiyeceklerini üreten insanların en az atığa neden olduğunu ortaya çıkarttı.

Belediyeler, şehrinin çevresinde kırsal tarımsal kalkınmayı desteklemeli. 

Diğer yandan, yaş sebze ve meyve kabukları, kompost olarak kullanılan önemli bir geri dönüşüm hammaddesidir.

Kompost, toprağın iyileştirilmesi, stabil hale getirilmesi, su tutma kapasitesini artırması, tarımsal üretimin artırılması ve yaban otu ile mücadele edilmesi amacıyla kullanılan önemli bir besi kaynağıdır (Şekil 4).
 

Şekil 4.jpg
Şekil 4. Sebze kabukları / Fotoğraf: Pinterest


Belediyeler, hallerin, pazar yerlerinin, marketlerinin, manavların, aş evlerinin, hazır yemek pişirme yerlerinin ve büyük lokantaların yaş sebze ve meyve atıklarını kaynakta ayrı toplamalı ve kompost üretiminde kullanmalıdır.

Belediyeler, basit ve pratik yaş sebze ve meyve kompost üretim tesisleri kurmalı veya kurdurmalı.

Üretilen kompostları park-bahçelerde kullanmalı.

Belediyeler, kompost üreticileri tarafından hallerin, pazar yerlerinin, marketlerinin, manavların, aş evlerinin ve büyük lokantaların yaş sebze ve meyve atıklarını ayrı toplamasına ve kompost hammaddesi temin etmelerine yardımcı olabilirler.

Üretilen kompost maddelerini belediyeler öncelikle satın almalı ve kırsal tarımsal alanlarda kullanılmasına öncülük etmelidir.  
 

Şekil 5.jpg
Şekil 5. Yaş sebze ve meyve atıkları ile hayvan gübresinden kompost üretimi


Belediyeler, yukarıda sıralanan yerlerde yaş sebze ve meyve atığı kaynakta ayrı toplama sistemi kurmalıdır.

Buralardan çöp depolama alanlarına atık gitmesi önlenmelidir. 

Hedef sıfır yaş sebze ve meyve atığı olmalı.

Çöp depolama alanlarına sıfır yaş sebze ve meyve atığı gitmeli.

Bunun için belediyeler;

  • Yaş sebze ve meyve atığı kaynaklarını ve miktarlarını (haller, pazar yerleri, marketler, hazır yemek tesisleri, manavlar ve haneler gibi) tespit etmeli, 
  • Kaynakta yaş sebze meyve atığı önleme stratejileri oluşturmalı,
  • Satış reyonlarında en iyi etiketleme sistemini devreye koymalı,
  • Hanelerde yaş sebze ve meyve geçici depolama ve kullanım alışkanlıkları çözüm yolları ile birlikte belirlenmeli,
  • Satışlarda raf ömründen önce yaş sebze ve meyvenin hızlı tüketimi ile ilgili mekanizma kurulmalı,
  • Önlenebilir yaş sebze ve meyvelerin atığa dönüşmemesi için iyi uygulamaları örnek almalı,
  • Hammadde olan önlenemez yaş sebze ve meyve atıkları için kompost tesisleri kurmalı veya kurdurmalı,

Yaş sebze ve meyve kayıpların azalması demek; çiftçiler, şirketler ve tüketiciler için para kaybının önlenmesi demek, daha az israfla daha fazla insanın beslenmesi ve iklim, su ve toprak kaynakları üzerindeki baskının azalması anlamına gelmektedir.

Unutmayalım ki, yaş sebze ve meyve atıkları çöp değil geri kazanılması gerekli değerli bir hammaddedir.

Sıfır açlığın olduğu bir dünya için israfa son verilmeli. 
 

© The Independentturkish

DAHA FAZLA HABER OKU