Küçükçekmece Gölü’nde taranacak dip çamurunun Marmara Denizi’ne etkileri

Prof. Dr. Mustafa Öztürk Independent Türkçe için yazdı

Fotoğraf: AA

Marmara bir havuzdur. İstanbul Boğazı ve Çanakkale Boğazı bu havuzu bir yandan boşaltırken bir yandan da dolduruyor.

Küçükçekmece Gölü'nün uzunluğu yaklaşık 10 kilometre ve genişliği ise 6 kilometredir. Buna bağlı olarak gölün yüz ölçümü 16 kilometrekare, su derinliği ortalama 4-5 metre ve en derin noktası 22 metredir.

Kanal İstanbul, Marmara Denizi'ne Küçükçekmece Gölü üzerinden bağlanacak. Kanal İstanbul projesi için Küçükçekmece Gölü derinliğinin en az 25 metre olması gerekiyor. Yani Küçükçekmece Gölü'nde dip çamurunun taranması gerekecek. 

Dip çamuru tarama; göller, dere ağızları, limanlar ve diğer su kütlelerinin dibindeki çamurların, tortuların ve döküntülerin çıkarılması işlemidir.
 

1.jpg


2008-2014 yılları arasında OSPAR Denizcilik alanında her yıl 1 milyar tonun üzerinde deniz tarama malzemesi depolanmıştır.

Bu değer, stok ve bakım taramasından elde edilen materyalleri de içerir. Şekil 1’de ülkeler bazında yıllık toplam tarama malzemesi miktarları verilmiştir.
 

2.jpg
Şekil 1. 2008-2014 döneminde yıllık olarak, OSPAR Denizcilik alanında her yıl milyonlarca ton taranmış malzeme toplam miktarı


Kanal İstanbul, ÇED raporunda Küçükçekmece Gölü'nden yaklaşık 53 milyon metreküp (yaklaşık 137,8 milyon ton) ve Marmara Denizi Küçükçekmece kıyıları ile birlikte 90 milyon metreküp (yaklaşık 234 milyon ton) dip çamuru taranacağı belirtilmiştir. 

Küçükçekmece Gölü çevresi yerleşim ve sanayi yoğun bölge idi. Göl, yıllarca sanayi ve evsel arıtılmayan atıksu kirlilik baskısı altında kalmıştır.

Evsel ve sanayi atıksu kirlilik yüklerinden dolayı taranacak dip çamurunda ağır metaller, toplam organik karbon (TOK), PCB, TP, TN, çamur çökelme hızı gibi kirleticiler sınır değerlerinin üzerinde olabilir.

Bu yüzden Küçükçekmece dip çamurunda;

  • Ağır metaller (cıva, kadmiyum, arsenik, krom, bakır, kurşun, çinko, bakır)
  • TOK,
  • TP,
  • Çamur çökelme hızı,
  • Ekotoksikolojik,
  • Toplam PCB

analizleri yapılarak dip çamuru özelliği belirlenmeli. Çamur numuneleri, taranacak dip çamurunu temsil edecek derinlikten alınmalı ve analizleri akredite laboratuvarlarda yapılmalı.

Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, TÜBİTAK 1007 destekli Deniz Dip Tarama Uygulamaları ve Tarama Malzemesinin Çevresel Yönetimi (DİPTAR) Projesi çalışması yapılmış.

DİPTAR projesi çalışması kapsamında dip tarama ve denize boşaltımı esasları ve sınır değerleri belirlenmiştir.

Bu çerçevede “Dip Tarama Malzemesinin Çevresel Yönetimi Yönetmeliği Taslağı” hazırlanmıştır.

Bu taslak kurum ve kuruluşların görüşlerine sunulmuştur. 

Bu taslak yönetmelik çerçevesinde;

  • Taranacak alandan alınacak çamur numunesi sayısı,
  • Dip tarama malzemesinin denize boşaltımında uygulanacak sınır değerleri,    
  • Boşaltım alanı seçim kriterleri,
  • Boşaltım alanında izlenecek parametreler,

ile ilgili çalışmaların yapılması gerekir.

Taranacak dip çamurunun denizde boşaltılması için ağır metaller ve PCB sınır değerleri Tablo 1’de verilmiştir. 
 

1-.jpg
Tablo 1. Dip tarama malzemesinin denize boşaltımında uygulanacak sınır değerler


Almanya, taranacak çamur veya sedimentte TP <500 mg/kg KA (kuru ağırlık) ve TN (toplam azot) < 1500 mg/kg KA (kuru ağırlık) olmasını tavsiye etmektedir.

Taranacak dip çamuru ve malzemesinin Marmara Denizi'ne boşaltılması için ağır metal ve PCB sınır değerleri Tablo 1’de verilen değerleri aşmaması gerekir.  

Tablo 1’de verilen sınır değerlerini aşmayan dip tarama çamuru ve malzemesinin uygun deniz alanlarına boşaltımına izin verebilir.

Parametrelerden herhangi birinin üst sınır değeri aşması durumunda dip tarama malzemelerinin Marmara Denizi ortamına boşaltılmasına izin verilmez. 

Tablo 1’de verilen parametrelerden herhangi birinin sınır değerini aşıp üst sınır değeri aşmaması durumunda, boşaltım faaliyetinin deniz çevresine olabilecek etkilerinin detaylı olarak araştırılması amacıyla ekotoksikolojik analizler yapılarak sonuçları Dip Taraması Çevresel Yönetim Planı ekinde idareye sunulur.

Ekotoksikolojik analizler sonucunda EC50 değerinin sağlandığı konsantrasyon seviyesi yüzde 40 ve üzerinde olan, yani toksik nitelik taşımayan dip tarama malzemesinin uygun deniz alanlarına boşaltımına izin verilebilir.

Aksi oksik nitelik taşıyan çamurların deniz alanlarına boşaltımına izin verilmez.

Taranacak Küçükçekmece dip çamuru, Ekotoksikolojik analiz verileri toksik nitelik taşımayan çamur Marmara Denizi'ne boşaltılabilir.

Bu yüzden Küçükçekmece dip çamurunda ekotoksikolojik analizin yapılması gerekir.       

Marmara Denizi’ne yapılması öngörülen boşaltım faaliyetleri için Tablo 1’de belirtilen parametrelere ilave olarak Küçükçekmece dip çamurunda toplam organik karbon (TOK) (yüzde, kuru ağırlık cinsinden) analizinin de yapılması gerekir.

Yapılacak analiz sonucunda dip tarama malzemesinde toplam organik karbonun (TOK) yüzde 4,5’ten yüksek olması durumunda bu çamurun Marmara Denizi’ne boşaltımına izin verilmez.

Taslak yönetmeliğe göre taranacak dip çamurunun Marmara Denizi’ne boşaltım alanında toplam fosfor (TP), 23 (µg/L), Seki Disk Derinliği, >5 m, derinliği, 50-450 m ve kıyıdan uzaklığı, >3 deniz mili olmalı. 

Tablo 1’de belirtilen kriterlere göre denize boşaltımı uygun olmayan dip tarama malzemesinin bulunduğu alanın yatay ve dikey yöndeki sınırlarının belirlenmesi amacıyla, ilave olarak alınacak yüzey sedimanı ve sondaj numunelerinde gerekli analizler yapılır.

Sınırları belirlenen bu alan tarama planından çıkarılır veya dip taraması yapılacak ise oluşacak malzeme karada bertaraf edilmesi gerekir. 

Ağır metal, TOK, PCB, TP ve ekotoksikolojik bakımdan sınır değerlerini sağlayan Küçükçekmece Gölü'nde tarama yapılacak dip çamurunun (sedimentinin) Marmara Denizi'nin neresinde, hangi derinlikte nasıl depolanacağı bilimsel çalışmalarla belirlenmeli.

Küçükçekmece Gölü'nden taranacak dip çamurunun Marmara Denizi’ne boşaltım alanında Tablo 2’de verilen parametrelerin izlenmeli.
 

  Parametreler
1 pH
2 Sıcaklık 0C
3 Tuzluluk (ppt)
4 Seki diski derinliği (metre)
5 Çözünmüş oksijen konsantrasyonu (mg/L) ve yüzde doygunluk 
6 Toplam Organik Karbon (mg/L) 
7 Klorofil-a konsantrasyonu (ug/L) 
8 Toplam Fosfor (ug/L)
9 Askıda Katı Madde (mg/L)
Tablo 2. Boşaltım alanında izlenecek parametreler


Dip çamurunun denizlere boşaltımı gibi müdahaleler, kirleticilerin sediment üzerindeki suya geçişini (salınım) sağlar.

Kirleticilerin suya salımını, zehirliliğinin yanı sıra, bu ortamda yaşayan organizmalardaki birikimi (biyobirikim) ve sonrasında besin zinciri yoluyla insan sağlığını etkilemesi açısından da önemlidir.

Akıntı rejiminin olumsuz etkilenmemesi için dip tarama malzemesi (standartlara uygun ise) boşaltım alanına eşit ve homojen şekilde dağıtılır.  

Ayrıca Küçükçekmece Gölü'nde taranacak dip çamurunda çökelme özelliği deneysel çalışması yapılmalı.

TOK değeri yüksek ve zayıf çökelme özelliğine sahip dip çamuru, Marmara Denizi boşaltım alanında ciddi bulanıklığa, ani oksijen tüketilmesine ve şok balık ölümlerine neden olur.

Çevresel ve ekolojik etkisi uzun süre devam eder. Böyle bir olay 1989’lu yıllarda Marmara Denizi'nin bazı bölgelerinde yaşanmıştır.

O zaman muhtemelen Haliç’ten taranan dip çamuru Marmara Denizi’ne boşaltılmıştır. Boşaltma bölgesinde balıklar boğularak ölmüştür. 

Küçükçekmece Gölü çevresi yoğun yerleşim ve sanayi bölgesi olduğu için dip çamurunda ağır metal, PCB, TOK, ekotoksikolojik ve çamur çökelme hızı analizleri; 

  • Küçükçekmece Gölü'nde yapılacak 53 milyon metreküp (137,8 milyon ton) dip çamuru tarama malzemesi yüksek organik madde (yüzde 4-9 TOK) içerikli ve zayıf çökelme özelliğine sahipse, Marmara Denizi'nde depolanamaz.

    Ancak çamur susuzlaştırıldıktan sonra uygun şartları sağlayacak hale getirilir ve sonra karasal bir alanda depolanabilir.
     
  • TOK konsantrasyonu sınır değerinin üzerinde ise dip çamurunun Marmara Denizi’ne boşaltılması halinde yüzeyden itibaren çözünmüş oksijenin (ÇO) şok etkisi ile aniden tükenmesine, bulanıklığa, oksijensizliğe ve balık ölümlerine neden olur.

    Deniz dibine inince zaten kısıtlı olan ÇO, daha hızlı düşecek ve bu etki uzun süreli devam edebilir.

    Kısaca, Marmara Denizi’ne verilecek TOK değeri yüksek Küçükçekmece dip çamuru, 25-30 metre derinlikten itibaren oksijen bakımından 2,0 mg/L olan suboksik seviyesinin düşmesini hızlandıracak ve dip ortamının anoksit (0,0-0,3 mg/L ÇO)’a düşmesini hızlandıracatır. 
     
  • 25-30 derinlikten itibaren Marmara Denizi ÇO, 2 mg/L’nin altındadır (Şekil 2).
2-.jpg
Şekil 2. ÇO’nin doğu derin Marmara çukurundaki tarihsel değişimi

 

  • Marmara Denizi'nin doğu derin baseninde ve İzmit Körfezi’ne giren alt tabaka sularında ÇO derişimi çok düşük seviyelerdedir.

    Son dönemde derin çukurda 500 metrenin altında ÇO’nin tükendiği, oksijensiz ortamda denitrifikasyonun arttığı ve ÇO’nin 0,096-0,32 mg/L seviyesinde olduğu, az da olsa hidrojen sülfür (H2S) oluştuğu gözlenmiştir (Şekil 3).

    Bunun çevre bilimleri açısından anlamı ise açıktır; doğu bölgesinde ve körfez içlerinde yüzeyden derine çökelen partikül organik madde (POM)’lerin alt tabakada biyolojik olarak bozulmasının havalı arıtma/oksidasyonu için oksijenli şartlar yetersiz kalmaktadır.

 

3.jpg
Şekil 3. Marmara Denizi doğu baseni derin sularında uzun dönemli oksijen derinlik profili

 

  • Küçükçekmece dip çamuru TOK değeri yüksek ise ve bu çamur Marmara Denizi’ne boşaltılırsa boşaltılan bölgenin dip sularında zaten düşük olan ÇO daha da düşer ve deniz tabanında hidrojen sülfür (H2S) oluşumu hızlanır.
     
  • Boşaltılacak dip çamurunda ağır metaller sınır değerlerinin üzerinde ise anoksit ve anaerobik dip ortamında Tablo 1’de verilen ağır metaller çözünür olmayan formdan çözünür forma dönüşerek daha geniş alana yayılır.

    Tablo 1’de verilen kirleticilerin gıda zinciri yolu ile sofraya kadar gelmesi muhtemeldir.
     
  • Diğer yandan, taranacak dip çamurunun çökelme hızı düşükse su ortamında yüzeyden tabakan doğru çamur, geniş alana dağılır. Buda bulanıklığın artmasına, ÇO ve ışık geçirgenliğinin düşmesine neden olur. 
     
  • Riskli Küçükçekmece dip çamuru aşağıdaki resimde verildiği gibi Marmara Denizi’ne boşaltılması halinde ciddi çevresel problemler oluşur. 
     


Dip taraması faaliyeti sonucunda ortaya çıkan ve boşaltım kriterlerine uygun olmayan dip çamurunun denize boşaltımı yasak olduğu için susuzlaştırma işlemi sonucu karada uygun şartlarda depolanabilir.

Zamanında Haliç’ten taranan dip çamuru karada çamur barajı yapılarak depolanmış ve bertaraf edilmiştir.

Türkiye’de ilk defa uluslararası normlarda örnek dip çamuru taraması ve bertarafı yapılmıştır. 

2017 yılında başlayan ve şu anda devam eden benzer bir çalışma Mogan Gölü dip çamuru tarama işleminde uygulanmaktadır.

Mogan Gölü dip çamuru dağıtılmadan taranmakta, arboretum yapılacak alana borularla basılmakta, burada membran torbalarda yüzde 50-60 kuruluğa getirilmekte ve bitkisel toprak özelliğine sahip susuzlaştırılmış çamur, bu alanda tarımsal toprak olarak kullanılacak. 
 

3 (2).jpeg
Resim 1. Mogan Gölü dip çamuru tarama ve çamur susuzlaştırma faaliyetleri


Dip taraması faaliyetinin deniz çevresine olan etkilerinin tespit edilmesi amacıyla boşaltım alanında izleme çalışmalarının yapılması esastır (Tablo 2).

Dip taraması ve boşaltım faaliyetinden önce, faaliyetin çevresel açıdan uygunluğunun değerlendirilmesi amacıyla Taslak Yönetmelik Ek-2’de formatı verilen Dip Taraması Çevresel Yönetim Planının hazırlanması esastır.  

Dip tarama malzemesinin boşaltılacağı deniz alanı, heyelan veya kaymaların oluşmayacağı eğime sahip olmalıdır.

Marmara Denizi'nin öncelikle balıklar için ölü deniz olmaması için boşaltılacak Küçükçekmece dip çamuru özellikleri ve Marmara Denizi’ne muhtemel etkileri bilimsel olarak ortaya konmalı. Aksi geri dönüşü olmayan bir yola girilebilir. 

Kısaca, Küçükçekmece Gölü dip çamuru tarama faaliyetleri sonunda çıkan malzemesinin/çamurun (sediment)’in denize mi ve karaya mı boşaltılacağı bilimsel esaslara dayalı olarak ortaya konmalı.

Yarım eyvah, keşke yapmasaydık denecek işleri yapmamak için bilimsel ve iyi uygulama örneklerini esas alan dip çamurunun boşaltımı ile ilgili çalışmalar yapılmalıdır. 

Marmara Denizi kokarsa çevresindeki şehirlere etkisi kötü olur. 

Haliç ve Mogan dip çamur tarama ve karada depolama işlemi örnek model olarak incelenmeli.

Uluslararası normlarda, çevre kirliliği oluşturmadan Haliç’te 4,5 milyon metreküp çamur taraması yapılmıştır.

Haliç ve Mogan dip çamuru tarama ve bertarafı, Kanal İstanbul için örnek alınacak bir çalışmadır.  

 

 

* Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Independent Türkçe’nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.

© The Independentturkish

DAHA FAZLA HABER OKU