Global ölçekte 2014 yılı verilerine göre, 41 milyon 800 bin metrik ton 'Atık Elektrikli ve Elektronik Eşyalar' (AEEE) oluşmakta ve 8 milyon 900 bin milyon AEEE geri kazanılmaktadır.
41 milyon 800 bin metrik ton metrik ton AEEE, 1 milyon 150 bin milyon ağır kamyon yüküne eşdeğerdir. Bu kamyonlar sıraya dizildiğinde 23 bin kilometre uzunluk oluşturur.
Kuzey ve batı AB ülkeleri, ABD, Kanada ve Avustralya gibi ülkelerde kişi başına yılda 20–28,4 kg/ kişi/yıl e-atık oluşmaktadır.
Dünya’da 28,4 kg/kişi/yıl e-atığın en yüksek oluştuğu ülke Norveç’tir.
Küresel olarak beyaz eşya sektörünün temel ürünleri buzdolabı, derin dondurucu, bulaşık makinesi, fırın, çamaşır makinesi ve kurutuculardır.
2018 yılında küresel beyaz eşya pazarının satışları yüzde 1,5 büyüyerek 535 milyon adede ve pazar büyüklüğünün de yüzde 8 artışla 213 milyar dolara ulaştığı tahmin edilmektedir.
Küresel sürdürülebilirlik zorluklarının üstesinden gelmek için iş yapma konusunda daha bütüncül bir bakış açısı ve yeni sürdürülebilir iş modeli prototiplerini ortaya çıkarmak gerekir.
Daha sürdürülebilir iş modellerinin geliştirilmesi, şirketlerin döngüsel ekonomiye daha iyi katkıda bulunmaları ile sağlanır.
Beyaz eşyalar
Beyaz eşyalar, günlük hayatta kullanılan büyük hacimli ve ağır ev eşyalarıdır. Önemli miktarda yenilenebilir, yenilenemez ve değerli malzemeler ve atıklar içerirler.
Geri dönüşüm sistemi ile bu malzemeler, ekonomik olarak geri kazanılır.
Beyaz eşyaların kaynakta ayrı toplanması ve geri kazanılmasında verimlilik ve katılımcılık esas alınmalı, proje çalışmaları şeffaf ve sorgulanabilir yapılmalı.
Kullanılmış (miadı dolmuş) beyaz eşyaların tekniğine uygun ve legal olarak geri dönüşümü sağlanarak doğal kaynakların verimli kullanılması, kaynak ve enerji tasarrufu, daha temiz ve çevreci teknolojiye geçiş sağlanır.
Global ölçekte geri kazanılabilen ve geri dönüştürülebilen e-atık, 300 ton altın dahil olmak üzere 52 milyar dolar değerindeydi. Bu altın, 2013'teki dünya altın üretiminin yüzde 11'ine eşittir.
Çevreyle uyumlu beyaz eşya geri dönüşümü, metaller, plastikler, camlar ve poliüretan köpükler gibi çeşitli maddelerin eksizsiz olarak geri kazanılması ve tekrar kullanılması ile yaşam döngüsü yolculuğu sağlanabilir.
Geri kazanılan her bir fraksiyon doğrudan ekonomik döngüye dönüştürülebilir.
Ozon tabakasını delen tehlikeli gazlar
Çevre dostu geri dönüşüm sistemleri ile buzdolabı, derin dondurucu ve klima gibi kullanılmış eski beyaz eşyalarda ozon tabakasını tahrip eden kloroflorokarbonlu (CFC), hidrokloroflorokarbonlu (HCFC) gibi tehlikeli gazların öncelikle özel şartlarda geri kazanılması sağlanır.
2014 yılı verilerine göre buzdolabı, soğutucu ve klimalar 4 bin 400 ton ozonu tahrip eden veren CFC, HCFC gazları içerir.
Soğutucular, kurutucular, çamaşır makinesi ve bulaşık makinesi gibi büyük hacimli ve ağır kullanılmış beyaz eşyaların geri dönüşümü ile toksik atıkların gelişi güzel çevreye atılması önlenir.
HCFC ve CFC'lerin atmosferde yarılanma süresi 20-100 yıl arasında değişir. Bu süre zarfında zararlı etkileri onlarca yıl sürer.
Ozon tabakasını tahrip eden HCFC gazların soğutuculardan özel tekniklerle geri kazanılması gerekir.
Piyasaya sürenler, halen kullanılmakta olanlar varsa CFC ve HCFC gibi tehlikeli gazları içeren soğutucuları öncelikle geri kazanılır.
Poliüretan köpükler içindeki gazlar özel tekniklerle alınır ve daha sonra sızdırmaz ortamda özel yakma tesisinde bertaraf edilir. Bu konuda kampanyalar yapmalılar.
Beyaz eşya ve ikincil hammaddeler
Kullanılmış beyaz eşyalar tekniğine uygun toplanır ve geri kazanılırsa önemli hammadde kaynağıdır.
Kullanılmış beyaz eşyalarda bulunan çelik, bakır, alüminyum, paladyum, altın, plastik ve cam gibi değerli metallerin/maddelerin çevreyi kirletmeden geri kazanılması ile ikincil hammadde elde edilir.
Dünya çapında e-atıklar, değerli geri dönüştürülebilir malzemelerin büyük bir potansiyel deposu “kentsel madenler”i oluşturmaktadır.
Beyaz eşyada tehlikeli kimyasallar
Beyaz eşyaların illegal toplanması, taşınması ve geri kazanılması halinde ozon tabakasına zarar verici gazların salımlanması başta olmak üzere kurşun, cıva, kadmiyum ve madeni yağ gibi tehlikeli maddelerin yerüstü ve yeraltı su kaynaklarını ve toprağı kirletmeleri kuvvetle muhtemeldir.
E-atıklar, cıva, kadmiyum ve kromun yanı sıra 2,2 milyon ton tehlikeli kurşun bileşikler içermektedir.
Daha eski olan buzdolabı veya dondurucuların anahtarlarında ve termometrelerinde cıva olabilir ve köpük yalıtımı da muhtemelen ozon tabakasını incelten maddeler içerebilir. Cıva insan sağlığı ve çevre için çok tehlikelidir.
E-atıkların tehlikeli kimyasal içermesi, son derece dikkatli bir şekilde yönetilmesi gereken bir “tehlikeli maden” oluştururlar.
2014-2018 yılları arasında Türkiye’de satın alınan beyaz eşya listesi Tablo 1’de verilmiştir.
Enerji verimli beyaz eşyalar
Evlerde enerjinin en yoğun tüketildiği kaynaklardan biriside buzdolaplarıdır. Türkiye’de 2000-2018 dönemine ait buzdolabı satışları ve ürünlerin enerji dağılımları aşağıdaki Tablo 2’da verilmiştir.
Tablo 2 incelendiği zaman, 2008 yılından, hatta 2012 yılından önce üretilen ve piyasada kullanılan buzdolaplarının çoğunun, yeni üretilen buzdolaplarına göre yaklaşık yüzde 30 oranında daha fazla enerji tüketirler.
2008 yılından önce üretilen D, C, B ve A sınıfı enerji yoğun buzdolapları mutlaka kaynakta ayrı toplanmalı ve geri dönüşümleri öncelikle yapılmalıdır.
Enerji verimliliği, yalnızca enerji giderlerini azaltmak ya da iklim değişikliği ile mücadele etmek için değil insanlara, konforlu, sağlıklı, akıllı ve ekonomik yaşam ortamları sağlamak için yapılır.
Örneğin, A+ enerji sınıfı bir buzdolabı, daha az enerji tüketir, daha az sera gazı CO2 salımı ve daha az gürültü kirliliği yapar.
Şu anda kullanılan beyaz eşya aleti E ile G sınıfı arasındaysa, bir A sınıfı ürüne göre iki kat kadar daha fazla elektrik harcayabilir.
A+++, A++ ve A+ sınıfı çamaşır/bulaşık ve kurutma makineleri:
- Desibel cinsinden minimum gürültü, uğultu ve tıkırdı yaparlar.
- Daha az su tüketilir.
- Kurutma makinelerinin kuruma süresi daha kısa ve enerji verimliliği yüksektir.
- Daha az enerji ile daha iyi yıkama ve kurutma sağlanır.
- Enerji tüketimi daha azdır (kWh).
A+++, A++ ve A+ sınıfı fırınlar:
- Desibel cinsinden minimum gürültü yaparlar.
- Enerji tüketimleri daha azdır.
- Daha kaliteli ve verimli pişirme ortamı sağlar.
A+++, A++ ve A+ sınıfı klimalar;
- Enerji verimliliği yüksek olan bir klimanın enerji sarfiyatı, verimli olmayan bir klimaya göre yüzde 40 daha az olabilir. Dahası, enerji verimliliği yüksek olan modeller, diğerlerine göre daha kaliteli ve dayanıklıdırlar.
- Inverter klimalar, sabit hızlı klimalara göre düşük elektrik tüketirler.
- Gürültü seviyesi olmaması gerekir.
Geri kazanım katılım payı
Yeni Çevre Kanunu düzenlemesine göre piyasaya sürenler, hem geri kazanım katılım payı (çevre vergisi) ödemek hem de beyaz eşyalarını belirtilen kota oranında kaynakta ayrı toplamakla yükümlüdürler.
Yani geri dönüşüm için iki defa bedel ödemek zorundalar.
Piyasaya sürenler, geri kazanım katılım payını (çevre vergisini) dolaylı olarak fiyatlarına yansıtarak müşterilerden alacaklardır.
Geri kazanım katılım payı (çevre vergisi), mevcut beyaz eşya toplama ve geri kazanım sistemine bir iyileşme ve gelişme getirmesi çok zordur. Mevcut sistem olduğu gibi devam edecektir.
2019 yılı verilerine göre geri kazanım katılım payı bedelleri;
- Elektrikli ve elektronik eşya: Buzdolabı, soğutucular ve iklimlendirme cihazları için 30 kr/kg,
- Elektrikli ve elektronik eşya: beyaz eşyalar için 25 kr/kg,
- Ve elektrikli elektronik eşya: küçük ev aletleri ve diğerleri için 25 kr/kg,
olarak belirlenmiştir. 2020 yılından itibaren piyasaya sürenlerden geri kazanım katılım payı veya çevre vergisi alınacaktır.
Beyaz eşyaları piyasaya sürenler, dolaylı olarak müşteriden alacakları geri kazanım katılım payını (çevre vergisini) ilgili Bakanlığın hesabına yatırılacaktır.
Tüketilen beyaz eşya miktarına göre toplanacak geri kazanım katılım payının 120 ila 160 milyon TL/yıl olacağı tahmin edilmektedir.
Beyaz eşyaların ağırlığı farklı olduğu için geri kazanım katılım payı toplam bedeli tahmini olarak hesaplanmıştır. Bu bedel her yıl artarak devam edecek.
Kar amacı gütmeden çevrenin korunması ve beyaz eşyaların sürdürülebilir geri dönüştürülmesi için piyasaya sürenler, 120-160 milyon TL/yıl geri kazanım katılım payı bedelini ilgili Bakanlığına vermeden ve kota oranında harcanan bedeller ile birleştirerek beyaz eşyaları kaynakta ayrı toplama ve geri kazanma altyapısını daha ekonomik, pratik ve sürdürülebilir olarak kurabilirler.
Yasaya göre, depozito sistemine geçen piyasaya sürenler, geri kazanım katılım payı ödemeyecekler.
Piyasaya sürenler, tüketicilerin değiştirmek istediği veya miadı dolmuş beyaz eşyalarını depozito + teşvik sistemi ile kaynakta ayrı toplayabilirler.
Piyasaya sürenler, bu işlemi bayileri ve yetkili servisleri aracılığıyla depozito + teşvik sistemi ile yapabilirler.
ALO… BEYAZ EŞYA HATTI
Piyasaya sürenler, bayileri ve yetkili servisleri vasıtasıyla eski beyaz eşyaları depozito + teşvik bedeli sistemi ile tüketicilerden alabilirler ve yenisini daha ekonomik olarak vererek pratik toplama sistemini başlatabilirler.
Bu işlemleri kolaylaşmak ve tüketiciye kolay ulaşmak için ALO… BEYAZ EŞYA HATTI kurabilirler.
Piyasaya sürenler, eşyaları, bayileri ve servisleri vasıtasıyla evlerden/işyerlerinden alacağı kullanılmış beyaz eşyaları lisanslı geri dönüşüm tesislerine teslim edere kazan kazan ilişkisi ile fırsata çevirebilirler.
Beyaz eşya içerisinde bulunan zararlı ve değerli maddelerin tekniğine uygun geri kazanılmasını/bertarafını sağlayabilirler.
Vatandaş, ALO… BEYAZ EŞYA hattından piyasaya sürenlere veya bayilerine veya servislerine ulaşarak beyaz eşyasının alınmasını isteyebilir ve bu hizmetleri piyasaya sürenler/servisleri/bayileri ücretsiz yapabilirler ve depozito bedelini öderler.
Veya vatandaş yeni satın aldığı beyaz eşya eve/işyerine getirildiğinde eskisinin depozito + teşvik sistemi bedelini piyasaya süren ödeyebilir.
Amaç çevrenin korunması ve enerji verimli beyaz eşyaların kullanılmasıdır.
Miadı dolmuş beyaz eşyalar, bir sistem üzerinden ayrı toplanırsa hem ozon tabakasını tahrip eden CFC, HCFC gibi gazların salımlanması ve zarar vermesi önlenir hem de tekniğine uygun geri dönüşüm sağlanır.
Piyasaya sürenler, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı'na ‘Depozito sistemine geçiyorum, geri kazanım katılım payından muaf olmak istiyorum' diyerek çevreci ve teşvik edici uygulamayı hayata geçirebilirler.
Böylece hem müşteriler hem de çevre kazanır. Beyaz eşyada Sıfır Atık Projesi uygulamaya geçer.
Beyaz eşyada depozito sistemine geçilmesi ile, vatandaşın enerji tüketimleri yüksek olan 15-20 yıllık beyaz eşyaları enerji verimli olanlarla değiştirebilir.
Vatandaşlar, bütçelerini zorlamadan bedelin bir kısmı depozito + teşvik sisteminden karşılayarak eskisini verip çok daha az enerji tüketen yeni beyaz eşyalar satın alabilir. Böylece enerji tüketimi ve sera gazı salımı azalır.
Eski beyaz eşyalar enerji verimli yenileri değiştirilince ciddi enerji tasarrufu sağlanır. Yeni termik santrallerin kurulmasına son verilebilir.
Ayrıca piyasaya sürenler, bayileri ve servisleri aracılığıyla atık getirme merkezlerini güçlendirebilirler ve işlevlerini artırabilirler ve bu merkezlere beyaz eşyalar için de konteynerler kondurabilirler, depozito + teşvik sistemi ile toplama daha verimli sonuçlar alabilirler.
Böylece hem piyasaya sürenler hem müşteriler hem de ülke kazanır.
Toplama sistemi ve işlemi
- Piyasaya sürenler, ALO… BEYAZ EŞYA HATTI’nı, ücretsiz beyaz eşya toplama sistemi altyapısını ve uygun ve pratik lojistik hizmet sistemini ve kurarlar.
- Piyasaya sürenler, bağlı bayileri ve yetkili servisler aracılığıyla evlerde ve işyerlerinde beyaz eşyanın yenisini kurarken/değiştirirken ortaya çıkan ambalaj atıkları ve eski (kullanılmış) beyaz eşyaları ise depozito + teşvik sistemi bedelini ödeyerek alır ve lisanslı ara depolama tesislerine veya geçici depolama tesislerine kayıt ederek teslim ederler.
- Veya beyaz eşyaları piyasaya sürenler, yetkili servisleri vasıtasıyla ALO… BEYAZ EŞYA HATTI üzerinden evlerdeki ve işyerlerindeki kullanılmış, miadı dolmuş beyaz eşyaları kaynakta depozito + teşvik sistemi bedelini ödeyerek toplayabilirler ve lisanlı ara depolama tesisine verebilirler.
- Veya müşteriye getir eski (miadı dolmuş, kullanılmış) beyaz eşyanı al depozito + teşvik sistemi bedelini sistemi ile kullanılmış beyaz eşyalarını ekonomik ve pratik olarak lisanslı ara depolama veya atık getirme tesisinde toplayabilir/toplatabilir. Toplanan eski (kullanılmış, miadı dolmuş) beyaz eşya hiçbir ön işleme tabi tutulmadan lisanslı geri dönüşüm tesisine verilir.
- Lisanslı geçici depolama tesis yönetimleri (piyasaya sürenlerle anlaşmalı), depolarındaki kullanılmış, miadı dolmuş, beyaz eşyaları hiçbir ön işleme tabi tutmadan piyasaya sürenlerle anlaşmalı lisanslı geri dönüşüm tesislerine teslim ederler. Böylece müşterinin ambalaj atığının ve kullanılmış beyaz eşyasının geri kazanılması sağlanır.
Yukarıda sıralanan uygulama sistemleri ile Beyaz Eşya Üreticileri (Piyasaya Sürenler), DEPOZİTO + teşvik sistemini fiilen uygulaya kayabilirler.
Beyaz eşya üreticilerinin;
- Beyaz eşyanın ve ambalajının üzerine açıkça görünebilir boyutta ve görülebilen yerine “DEPOZİTOLU” ibaresini yazmaları,
- Ekonomik toplama ve taşıma sistemi altyapısını ve ağını kurmaları/geliştirmeleri,
- Atık getirme merkezlerini güçlendirmeleri,
- Depozito + teşvik sistemini oluşturmaları,
- ALO BEYAZ EŞYA hattını kurmaları,
gerekir.
Yukarıda detayları verilen metotları uygulamaya koymaları ve konuyla ilgili olarak Çevre ve Şehircilik Bakanlığı'na gerekli başvuruyu yapmaları yeterli olabilir.
Böylece geri kazanım katılım payı ödenmesinden muaf olabilirler ve tüm kullanılmış, eskimiş, miadı dolmuş beyaz eşyaların tekniğine uygun kaynakta ayrı toplanmasını ve geri kazanılması sağlayabilirler.
Sıfır Atık Projesi çerçevesinde oluşturulan atık getirme merkezlerinin ve benzeri lisanslı geçici depolama tesislerinin yaygınlaşması sağlanarak ekonomik, güvenli, sürdürülebilir ve çevreyle uyumlu geri dönüşüm altyapısı oluşturulur.
Beyaz eşyada depozito sistemine geçilerek;
- Ülke çapında güvenli toplama, taşıma ve geri dönüşüm altyapı sisteminin kurulması ile beyaz eşyaların kaynakta ayrı toplanması ve bertaraf ağı kurulması,
- Döngüsel ekonomiye geçilmesi ile alternatif hammadde ve ürünler çevreye yeniden girer veya art arda üretim döngülerinde yeniden kullanılır. Piyasaya sunanların kaynak üretkenliğinde karlı bir artış sağlamaları için lineer ekonomiden döngüsel ekonomiye geçilmesi,
- Yeni enerji verimli beyaz eşya ürünlerinin piyasaya sunulması, kullanılması ve enerjinin tasarruf edilmesi/verimli kullanılması,
- Sıfır Atık Projesinin uygulanması,
- Sera gazı CO2 salımının azaltılması,
- Doğal kaynakların korunması,
- Çevre kirletilerek illegal geri kazanmaya son verilmesi,
- Enerji ve hammadde israfının önlenmesi,
- Çelik, alüminyum, bakır, gümüş, altın, paladyum, plastik ve cam gibi maddelerin kirletilmeden çevreyle uyumlu geri kazanılması ve alternatif hammadde olarak kullanılması,
- Cıva, kadmiyum, kurşun ve madeni yağ gibi tehlikeli maddelerin tekniğine uygun olarak geri kazanılması ve bertaraf edilmesi,
- Buzdolabı, derin dondurucu, soğutucu, klima gibi beyaz eşyalarda ozon tabakasını tahrip eden CFC, HCFC gazlarının çevreye zarar vermeden geri kazanılması,
- Atık sanayi sektörünün oluşturulması,
- Çevreyle uyumlu toplama, taşıma, geçici depolama ve geri kazanım alanında özellikle gençlere yeni istihdam alanlarının oluşturulması,
sağlanır.
* Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Independent Türkçe’nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.
© The Independentturkish
